راهکار پیشگیری از تخریب و فرسایش خاک چیست؟ 

بر اساس مطالعات علمی معمولاً برای حفظ خاک و مبارزه با فرسایش دو راه وجود دارد: مبارزه مستقیم و مبارزه غیر مستقیم. این دو روش مبارزه نمی‌توانند جایگزین یکدیگر شوند، بلکه به صورت مکمل هستند و استفاده از فعالیت‌های مدیریتی در قالب مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز، روشی مناسب در کنترل و کاهش میزان فرسایش و رسوب است. در مبارزه غیرمستقیم هدف ایجاد پوشش گیاهی یا بیش‌تر کردن آن است و برای نتیجه‌گیری بهتر، بایستی روش بهره‌برداری از زمین با حفظ خاک متناسب باشد و به جهت ایجاد تعادل بین خاک و گیاه و زمین‌های مرتعی و جنگلی و زراعتی مشخص شود تا نقاطی که استعداد جنگل را دارد، جنگل‌کاری، و قسمت‌هایی که برای مرتع‌داری مناسب است، در آن جا پوشش مرتعی ایجاد یا توسعه داده شود. در بهره‌برداری صحیح از خاک در نقاط کوهستانی لازم است زمین‌هایی که شیب آن‌ها زیاد و صخره‌ای است و همچنین سطح‌هایی که خاکش کم است، مانند قله کوه‌ها را باید به احداث جنگل اختصاص داد تا حساسیت خاک در مقابل فرسایش کم شود و زمین‌هایی که دارای خاک نرم و مرطوب و کوهپایه‌ای است و نسبت به زمین‌های جنگلی شیب کمتری دارد، در آن‌ها مرتع به وجود آید. بسیاری از کارشناسانی که برنامه آبخیزداری را اجرا می‌کنند، معتقدند در نقاطی که منظور حفظ خاک است، به هیچ‌وجه نباید زراعت شود، کما این‌که در ایران در تمامی حوضه‌های آبخیزداری به‌کلی مانع بهره‌برداری از زمین به صورت کشاورزی و برای دامداری می‌شوند، زیرا شخم‌زدن زمین و همچنین بدون پوشش گیاهی ماندن آن برای مدتی از سال به فرسایش خاک کمک می‌کند. مبارزه غیر مستقیم یعنی ایجاد پوشش گیاهی یا تقویت پوشش زنده خاک بیش‌تر برای پیشگیری صورت می‌گیرد، در صورتی که مبارزه مستقیم هنگامی شروع می‌شود که خاک فرسایش یافته باشد و باید اقداماتی انجام داد که خاک بیش از این فرسایش نیابد و امکاناتی فراهم کرد تا سطوح فرسایش یافته ترمیم شود؛ بنابراین در مبارزه مستقیم وضع خاک از نظر فرسایش از مرحله پیشگیری به مرحله استعلاجی می‌رسد که انجام این امر مستلزم صرف هزینه زیاد است و اصل اقتصادی آن بایستی مراعات شود. مبارزه مستقیم با فرسایش را معمولاً از طریق ایجاد بانکت‌های افقی در امتداد خطوط تراز و ایجاد سکوهای محافظ و حایل و دیگر اقدامات لازم انجام می‌دهند. یکی دیگر از راهکار‌های مهم و عملیاتی جلوگیری از فرسایش خاک و تخریب منابع طبیعی اجرای طرح‌های آبخیزداری است که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته.

 اقدامات دولت در زمینه مقابله با فرسایش خاک

شهامت هدایت، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اردبیل، از اختصاص بیش از 130 میلیارد ریال اعتبار از محل صندوق توسعه ملی برای اجرای مرحله اول طرح‌های آبخیزداری در استان خبر داد و گفت: برنامه‌های متعددی برای حفظ خاک و جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی و فرسایش خاک در دست داریم. وی افزود: اگر دنبال جلوگیری از فرسایش خاک و رسوب‌دهی، کنترل هرزآب‌ها و بهره‌وری بهینه از نزولات آسمانی و جلوگیری از خسارت احتمالی از سیل هستیم و نیاز به ذخیره آب برای تولید و تغذیه و افزایش سفره‌های آب‌های زیرزمینی داریم، باید برای طرح‌های آبخیزداری ارزش قائل شویم و اعتبارات ویژه‌ای در اختیار این اداره کل قرار داده شود. وی هدایت و کنترل سیل و جلوگیری از فرسایش خاک، مهار آب‌های روان، تغذیه آب‌های زیرزمینی و استحصال آب را از مهم‌ترین ویژگی‌های اجرای بندهای آبخیزداری در منطقه عنوان کرد. هدایت با بیان این‌که اجرای طرح‌های آبخیزداری برای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی در سه مرحله انجام می‌شود، افزود: اجرای مرحله اول به‌طور رسمی در شهرستان‌های گرمی، مشگین ‌شهر و پارس‌‌آباد آغاز شده و در10 روز آینده طرح‌های آبخیزداری دیگر شهرستان‌های استان شروع می‌شود. وی اظهار داشت: عملیات سازه‌‌ای در این شهرستان‌ها در مجموع با 40 میلیارد ریال اعتبار آغاز شده و با بهره‌‌گیری از ظرفیت صندوق توسعه ملی تکمیل خواهد شد. هدایت بیان کرد: برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در مرحله اول 10 میلیارد ریال از اعتبارات استانی اختصاص یافته و 10میلیارد ریال نیز سازمان جنگل‌ها در مرحله دوم اختصاص می‌دهد و در صورت تحقق آن هزینه عملیات بیومکانیکی و تثبیت مالکیت تأمین می‌شود. وی اضافه کرد: طرح‌های آبخیزداری در شهرستان‌های نمین، خلخال و مشگین شهر اجرا شده است. هدایت گفت: بندهای سنگی ملاتی مانع حادث شدن سیلاب شد و حتی در اکثر مناطق بندهای منابع طبیعی سرریز شده و آب‌های جاری در مسیل طرح‌ها جاری و نفوذ‌پذیری آب به حداکثر خود رسید که از جمله آن سرریز شدن بندهای سقز چای در شهرستان نمین است.

 بهمن حسین‌زاده، معاون اقتصادی و توسعه مدیریت منابع انسانی استاندار اردبیل، نیز در این باره گفت: اجرای طرح‌های آبخیزداری با هدف جلوگیری از فرسایش خاک و وقوع سیلاب در این استان به 400 میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد. وی افزود: با توافق به‌عمل آمده قرار است 200 میلیارد ریال از این اعتبار از سوی استانداری اردبیل و 200 میلیارد ریال هم توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور اختصاص یابد.
حسین‌زاده اضافه کرد: همچنین برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای در حوضه آبخیزداری استان تخصیص اعتبار از صندوق توسعه ملی مدنظر است. او با اشاره به ظرفیت‌های غنی استان در حوزه منابع طبیعی بر پایلوت‌بودن اردبیل در این زمینه تأکید کرد و گفت: دانشگاه محقق اردبیلی و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری می‌توانند تفاهم‌نامه‌ای در این زمینه منعقد کنند.

خلیل آقایی، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، نیز در سفر اخیر به اردبیل فرسایش خاک را در کشور نگران‌کننده دانست و گفت: برای جلوگیری از این فرسایش اجرای طرح‌های آبخیزداری در اولویت قرار گرفته است. وی از اختصاص 200 میلیون دلار اعتبار از صندوق توسعه ملی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری کشور خبر داد و گفت: این مبلغ با درخواست دولت و مصوبه مجلس و موافقت مقام معظم رهبری اختصاص داده شده است .وی بیان کرد: هم‌اکنون عملیات اجرای طرح‌های آبخیزداری در 350 شهرستان کشور، 650 حوqه و دو هزار کارگاه سازندگی در حال انجام است. آقای جلوگیری از فرسایش خاک، کنترل سیلاب، افزایش ذخایر آب‌های زیرزمینی و ایجاد اشتغال را از جمله اهداف اجرای طرح‌های آبخیزداری در کشور ذکر کرد و با بیان این‌که روند اجرایی طرح‌های عمرانی در حوضه آبخیزداری استان اردبیل مطلوب است، افزود: هم‌زمان با اتمام سازه‌های آبخیزداری در استان عملیات بیولوژیکی از جمله کشت گیاهان دارویی شروع خواهد شد.

سیدحمیدرضا صالحی، رئیس انجمن آبخیزداری کشور نیز، گفت: پیشبرد اهداف و حرکت رو به جلو نیازمند اتاق فکر و ارائه ایده‌های جدید از سوی پژوهشگران و کارشناسان این حوزه از سراسر کشور است تا جلوی تخریب منابع طبیعی و فرسایش خاک گرفته شود. صالحی با اشاره به این‌که در حوضه آبخیز آسیب‌پذیری در نقاط مختلف کشور بالا رفته است، بیان کرد: این حوزه دارای مشکلات بیش‌تری است که نیازمند اصلاح و تقویت است. وی با بیان این‌که با مدیریت صحیح می‌توان آسیب‌پذیری را کم کرد افزود: برنامه‌ها و تحقیقاتی در این زمینه شروع شده که نیازمند تعامل و همکاری دیگر دستگاه‌ها و نهادهاست. او بیان کرد: امروز مدیریت جامع منابع آب و خاک حلال همه مشکلات جامعه است و مسئولان و سیاست‌گذاران باید به این اعتقاد دست پیدا کنند. مسئولان حفاظت محیط زیست استان اردبیل نیز می‌گویند در دو سال گذشته برای جلوگیری از آلودگی خاک در استان اقدامات مهمی انجام داده و ده‌ها نفر به اتهام آلوده‌کردن مزارع از طریق کشت نایلونی و رها کردن پلاستیک در طبیعت به مراجع قضایی معرفی شده‌اند. آن‌ها همچنین می‌گویند شهرداری و ارگان‌های بهداشتی نیز در حال ساماندهی و مدیریت دفن بهداشتی زباله‌ها در شهرهای مختلف استان هستند. استان اردبیل یک میلیون و 50 هکتار مرتع ییلاقی، قشلاقی و میان بند و 65 هزار هکتار جنگل دارد